1. อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา

[43] ทฺวีหิ ภาเคหิ อาโป เอตฺถ คตาติ ทีโป, ทีโป วิยาติ ทีโป โอเฆหิ อนชฺโฌตฺถรนียตายฯ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา, อิธ ปน ธมฺโม อธิปฺเปโตฯ อตฺตา ทีโป เอเตสนฺติ อตฺตทีปาฯ ปฏิสรณตฺโถ ทีปฏฺโฐติ อาห – ‘‘อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม อตฺตา นาม เอกนฺตนาถภาวโตฯ ปฐเมน ปเทน วุตฺโต เอว อตฺโถ ทุติยปเทน วุจฺจตีติ วุตฺตํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิฯ ยวติ เอตสฺมา ผลํ ปสวตีติ โยนิ, การณํฯ กิํ ปภุติ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ เอเตสนฺติ กิํ ปภุติกาฯ ปหานทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ เตเนวาห ‘‘ปุพฺเพ เจว…เป.… เต ปหียนฺตี’’ติฯ น ปริตสฺสติ ตณฺหาปริตฺตาสสฺส อภาวโตฯ วิปสฺสนงฺเคนาติ วิปสฺสนาสงฺขาเตน การเณนฯ

อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา

[44] สภาวโตสนฺโต วิชฺชมาโน กาโย รูปาทิธมฺมสมูโหติ สกฺกาโยติ อาห – ‘‘สกฺกาโย ทุกฺข’’นฺติฯ ทิฏฺฐิ เอว สมนุปสฺสนา, ทิฏฺฐิสหิตา วา สมนุปสฺสนา ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา, ทิฏฺฐิมญฺญนาย สทฺธิํ อิตรมญฺญนาฯ สห วิปสฺสนาย จตุมคฺคญาณํ สมนุปสฺสนา ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ สมฺมเทว อนุรูปโต ปสฺสนา’’ติ กตฺวาฯ

ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[45] วิราโค นาม มคฺโค, วิมุตฺติผลนฺติ อาห – ‘‘มคฺคกฺขเณ วิรชฺชติ, ผลกฺขเณ วิมุจฺจตี’’ติฯ อคฺคเหตฺวาติ เอวํ นิรุชฺฌมาเนหิ อาสเวหิ ‘‘อหํ มมา’’ติ กญฺจิ ธมฺมํ อนาทิยิตฺวาฯ ‘‘จิตฺตํ วิรตฺตํ, วิมุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ผลํ คยฺหติ, ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทินา ปจฺจเวกฺขณาติ อาห ‘‘สห ผเลน ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ อุปริ กตฺตพฺพกิจฺจาภาเวน ฐิตํฯ เตนาห ‘‘วิมุตฺตตฺตา ฐิต’’นฺติฯ ยํ ปตฺตพฺพํ, ตํ อคฺคผลสฺส ปตฺตภาเวน อธิคตตฺตา สนฺตุฏฺฐํ ปริตุฏฺฐํฯ

อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[46] ปุพฺพนฺตํ อตีตขนฺธโกฏฺฐาสํฯ อนุคตาติ สสฺสตาทีนิ กปฺเปตฺวา คหณวเสน อนุคตาฯ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโยติ จตสฺโส สสฺสตทิฏฺฐิโย, จตสฺโส เอกจฺจสสฺสตทิฏฺฐิโย, จตสฺโส อนฺตานนฺติกทิฏฺฐิโย, จตสฺโส อมราวิกฺเขปทิฏฺฐิโย, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนทิฏฺฐิโยติ เอวํ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติ ปจฺจยฆาเตนฯ อปรนฺตนฺติ อนาคตํ ขนฺธโกฏฺฐาสํ สสฺสตาทิภาวํ กปฺเปตฺวา คหณวเสน อนุคตาฯ โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอวํ จตุจตฺตาลีส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติ ปจฺจยฆาเตนฯ สสฺสตทิฏฺฐิถามโส เจว สีลพฺพตทิฏฺฐิปรามาโส จ น โหติ ปจฺจยฆาเตนฯ เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา ปฐมมคฺโค ทสฺสิโต’’ติ อนวเสสทิฏฺฐิปหานกิตฺตนโตฯ ปหีนา วิกฺขมฺภิตาฯ อิทํ ปนาติ ‘‘รูปสฺมิ’’นฺติอาทิฯ

ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[47] ปริปุณฺณคาหวเสนาติ ปญฺจกฺขนฺเธ อเสเสตฺวา เอกชฺฌํ ‘‘อตฺตา’’ติ คหณวเสนฯ เอเตสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อญฺญตรํ ‘‘อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสนฺติฯ อิตีติ เอวํฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ อตฺตทิฏฺฐิสงฺขาตา สมนุปสฺสนา อตฺถิ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา สํวิชฺชติฯ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํฯ

อารมฺมณนฺติ กมฺมวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํฯ